نگاشت های تفسیری سوره حجرات آیه 10
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ ﴿۱۰﴾
در حقیقت مؤمنان با هم برادرند پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید امید که مورد رحمت قرار گیرید (۱۰)
واژه شناسی:
اِنَّما: این واژه به دوشکل به کار می رود
الف- به صورت«إنما»حصرـ که إن و ما،یک کلمه به حساب می آید ـ و«ما»در آن، به اصطلاح اهل ادب،مای کافه بوده و در رسم الخط،به صورت متصل»إنما« نوشته می شود.
ب- «إن»تاکید و«ما»موصول،ـ که در این جا،هم در زمان تلفظ و هم،در کتابت ـ از هم جدا است،تا معنای صحیح آن فهمیده شود.
در آیه مورد بحث انَّما از نوع اول است که معنای حصر دارد.
اِخوَه: جمع اَخ -آنکه تو را با دیگرى در نسب یا قرابت یا دوستى پیوند زند ، یار ، دوست ، آنکه در هر مناسبت و مشارکتى با تو پیوند داشته باشد ، برادر .
پیام ها:
1- برادری و اخوت حقیقی در پرتو ایمان به خدا وجود دارد .بنابر این برادری تنها در میان مومنان به خداوند بر قرار است.
2- مومنان به راستی برادر یکدیگرند
3- اخوت و برادری بارزترین ویژگی در زندگی اجتماعی مومنانه
4- ایمان عامل محکم و بی بدیل برقرارکننده دوستی و پیوند عمیق میان انسان ها
5- ستیزمیان مومنان ،ناسازگار با روح ایمان و برادری
6- جامعه مومنانه نیازمند تنش زدایی و ستیز زدایی
7- مومنان در نظام برادری دینی دارای مسئولیت در قبال یکدیگر
8- انسان های بی تفاوت در قبال مشکلات و درگیری های جامعه اسلامی فاقد روح واقعی ایمان
9- تامین حفظ منافع یکایک مومنان در پرتو حاکمیت روح برادری بر تمامی اعضای جامعه
10- نیاز همیشگی جامعه اسلامی به تبلیغ روح برادری و تحکیم مودت و دوستی میان اعضای آن
11- لزوم رعایت تقوی و ارزش های الهی در میانجیگری و ایجاد صلح میان مومنان
12- فروهشتن مسئولیت های دینی و بی تفاوتی در برابر مشکلات جامعه بی تقوایی است
13- رعایت تقوای الهی همواره کننده راه بهره مندی از رحمت خداوند است
14- تفرقه و اختلاف در جامعه اسلامی و بی تفاوتی در قبال آن مایه محرومیت از رحمت الهی است
15- حاکمیت رحمت الهی بر جامعه منوط و مشروط به خیرخواهی تک تک افراد نسبت به یکدیگر است
نکته ها:
این آیه، رابطه ى مؤمنان با یکدیگر را همچون رابطه ى دو برادر دانسته که در این تعبیر نکاتى نهفته است، از جمله:
الف) دوستى دو برادر، عمیق و پایدار است.
ب) دوستى دو برادر، متقابل است، نه یک سویه.
ج) دوستى دو برادر، بر اساس فطرت و طبیعت است، نه جاذبه هاى مادى و دنیوى.
د) دو برادر در برابر بیگانه، یگانه اند وبازوى یکدیگر.
ه) اصل و ریشه دو برادر یکى است.
و) توجّه به برادرى مایه ى گذشت و چشم پوشى است.
ز) در شادى او شاد و در غم او غمگین است.
امروزه براى اظهار علاقه، کلمات رفیق، دوست، هم شهرى و هم وطن بکار مى رود، امّا اسلام کلمه برادر را بکار برده که عمیقترین واژه هاست.
در حدیث، دو برادر دینى به دو دست تشبیه شده اند که یکدیگر را شستشو مى دهند.
در این آیه و آیه ى قبل، سه بار فرمان «اصلحوا» تکرار شده که نشانه ى توجّه اسلام به برقرارى صلح و دوستى میان افراد جامعه است.
در آیه قبل فرمود: «فاصلحوا... و اقسطوا» به عدالت، صلح برقرار کنید و این آیه مى فرماید: «فاصلحوا... و اتّقوا» در برقرارى صلح، از خدا بترسید. اگر شما را به عنوان میانجى پذیرفتند، خدا را در نظر بگیرید و حکم دهید، نه آنکه اصلاح شما، مایه ى ظلم و ستم به یکى از طرفین گردد.
اخوّت و برادرى
از امتیازات اسلام آن است که اصلاحات را از ریشه شروع مى کند. مثلا مى فرماید: «اِنّ العِزّة لِلّه جَمیعاً» تمام عزّت براى خداست، چرا به خاطر کسب عزّت به سراغ این و آن مى روید؟ یا مى فرماید: «انّ القوّة لِلّه جَمیعاً» تمام قدرتها از اوست، چرا هر ساعتى دور یک نفر مى چرخید!؟ در این آیه نیز مى فرماید: همه ى مؤمنان با یکدیگر برادرند، بعد مى فرماید: اکنون که همه برادر هستید، قهر و جدال چرا؟ همه با هم دوست باشید.
بنابراین براى اصلاح رفتار فرد و جامعه باید مبناى فکرى و اعتقادى آنان را اصلاح کرد.
طرح برادرى واُخوّت وبکارگیرى این واژه، از ابتکارات اسلام است.
در صدر اسلام پیامبرصلى الله علیه وآله به همراه هفتصد و چهل نفر در منطقهى «نخیله» حضور داشتند که جبرئیل نازل شد و فرمود: خداوند میان فرشتگان عقد برادرى بسته است، حضرت نیز میان اصحابش عقد اُخوّت بست و هر کس با کسى برادر مىشد. مثلاً:
ابوبکر با عمر، عثمان با عبدالرّحمن، سلمان با ابوذر، طلحه با زبیر، مصعب با ابوایّوب انصارى، حمزه با زیدبن حارثه، ابودرداء با بلال، جعفر طیّار با معاذبن جبل، مقداد با عمّار، عایشه با حفصه، امّسلمه با صفیّه و شخص پیامبرصلى الله علیه وآله با على علیه السلام عقد اخوّت بستند.
در جنگ اُحد، پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله دستور داد دو نفر از شهدا، به نامهاى عبداللَّه بن عمر و عمربن جموح را که میانشان برادرى برقرار شده بود، در یک قبر دفن کنند.
برادرى نسبى، روزى گسسته خواهد شد، «فلا اَنساب بینهم» ولى برادرى دینى حتّى در قیامت پایدار است. «اِخواناً على سُرُرٍ متقابِلین»
دوستى و برادرى باید تنها براى خدا باشد. اگر کسى با دیگرى بخاطر دنیا دوست شود، به آنچه انتظار دارد نمى رسد و در قیامت نیز دشمن یکدیگر مى شوند.(81) قرآن مى فرماید: در قیامت، دوستان با هم دشمن مىگردند جز متّقین. «الاَخلاّءُ یَومئذ بَعضهم لِبَعض عَدوٌّ الاّ المتّقین»
آنچه مهمتر از گرفتن برادر است، حفظ برادرى است. در روایات از کسانى که برادران دینى خود را رها مىکنند به شدّت انتقاد شده و سفارش شده است که اگر برادران از تو فاصله گرفتند، تو با آنان رفت و آمد داشته باش. «صِلْ مَن قَطعک»
امام صادق علیه السلام فرمود: مؤمن برادر مؤمن است، مانند یک جسد که اگر بخشى از آن بیمار گردد، همه ى بدن ناراحت است.
حقوق برادرى
رسول خداصلى الله علیه وآله فرمود: مسلمان بر برادر مسلمانش سى حق دارد که هر یک باید آن حقوق را ادا کنند، از جمله:
1. عفو و مهربانى به او، 2. پنهان کردن اسرار او، 3. جبران اشتباهات او، 4. قبول عذر او، 5. دفاع در برابر بدخواهان او، 6. خیرخواهى نسبت به او، 7. عمل به وعدههایى که به او داده، 8. عیادت به هنگام بیمارى او، 9. تشییع جنازه او، 10. پذیرفتن دعوت و هدیه ى او، 11. پاداش دادن به هدایاى او، 12. تشکّر از خدمات او، 13. کوشش در یارى رسانى به او، 14. حفظ ناموس او، 15. برآوردن حاجت او، 16. واسطه گرى براى حل مشکلاتش، 17. گمشده اش را راهنمائى کند، 18. به عطسه او تهنیت گوید، 19. سلامش را پاسخ دهد، 20. به سخن وگفته ى او احترام گذارد، 21. هدیه ى او را خوب تهیه کند، 22. سوگندش را بپذیرد، 23. دوست او را دوست بدارد وبا او دشمنى نکند، 24. او را در حوادث تنها نگذارد، 25. هر چه را براى خود مى خواهد براى او نیز بخواهد و...
پیامبراکرم صلى الله علیه وآله بعد از تلاوت آیه «انّما المؤمنون اِخوَة» فرمودند: خون مسلمانان با هم برابر است و اگر یکى از آنان به کسى پناه یا اَمان داد، دیگران باید به آن تعهّد پایبند باشند و همه در برابر دشمن مشترک، بسیج شوند. «و هم یَدٌ على مَن سَواهم»
صلح و آشتى در قرآن
در قرآن، واژه هاى صلح، «والصُّلحُ خَیر»، اصلاح، «واَصلِحوا ذاتَ بینکم»، تألیف قلوب، «فَاَلّف بین قلوبکم» و سِلم، «اُدخلُوا فِى السِّلم کافّة» نشاندهنده ى توجّه اسلام به صلح و صفا و زندگى مسالمت آمیز و شیرین است.
از نعمت هاى الهى که خداوند در قرآن مطرح کرده است، اُلفت میان دلهاى مسلمانان است. چنانکه خداوند خطاب به مسلمانان مى فرماید: «کُنتم اَعداء فَاَلّفَ بین قلوبکم» به یاد آورید که شما قبل از اسلام با یکدیگر دشمن بودید، پس خداوند میان دلهاى شما الفت برقرار کرد. چنانکه میان قبیله ى اوس و خزرج یکصد و بیست سال درگیرى و فتنه بود و اسلام میان آنان صلح برقرار کرد.
اصلاح و آشتى دادن، سبب دریافت بخشودگى و رحمت از جانب خداوند شمرده شده است. «ان تُصلحوا و تتّقوا فانّ اللَّه کان غفوراً رحیماً» و هر کس واسطه گرى خوبى میان مسلمانان انجام دهد، پاداشِ در شأن دریافت خواهد کرد. «مَن یَشفَع شَفاعةً حَسنة یَکن لَه نَصیبٌ منها»
اسلام براى اصلاح میان مردم، احکام ویژهاى قرار داده است، از جمله:
1. دروغ که از گناهان کبیره است، اگر براى آشتى واصلاح گفته شود، جرم و گناهى ندارد. «لا کِذبَ على المُصلِح»
2. نجوا و درگوشى سخن گفتن که از اعمال شیطان و مورد نهى است، اگر براى اصلاح و آشتى دادن باشد، منعى ندارد. «لا خَیرَ فى کثیر مِن نَجواهم الاّ مَن اَمر بِصدَقةٍ او مَعروفٍ او اِصلاح بین النّاس»
3. با اینکه عمل به سوگند، واجب و شکستن آن حرام است، امّا اگر کسى سوگند یاد کند که دست به اصلاح و آشتى دادن میان دو نفر نزند، اسلام شکستن این سوگند را مجاز مى داند. «ولاتجعلوا اللَّه عُرضَة لایمانکم ان...تصلحوا بین الناس»
4. با اینکه عمل به وصیّت، واجب و ترک آن حرام است، امّا اگر عمل به وصیّت، میان افرادى فتنه و کدورت مى آورد، اسلام اجازه مى دهد که وصیّت ترک شود تا میان مردم صلح و صفا حاکم باشد. «فَمَن خافَ مِن مُوصٍ جَنَفاً اَو اِثماً فَأصلح بینهم فلا اِثمَ علیه»
