مُناجات شَعبانیه نیایشی است که فردی بنام ابن‌خالویه، آن را از امام علی(ع) روایت کرده است. امامان(ع) بعدی بر قرائت مناجات شعبانیه در ماه شعبان اهتمام داشته‌اند. این مناجات را نمونه‌ای از تضرع و وصف حال برگزیده‌ترین بندگان صالح خدا به‌شمار آورده‌اند.
این مناجات بصورت مرسل نقل شده است؛ اما علامه مجلسی، سند آن را معتبر شمرده است. راوی آن، ابن خالویه را نیز ثقه دانسته‌اند. معمولا مناجات شعبانیه در ماه شعبان خوانده می‌شود.
جایگاه
مناجات شعبانیه از امام علی(ع) نقل شده[۱] و بنابر روایات، امامان معصوم(ع) بر قرائت آن در ماه شعبان اهتمام داشته‌اند.[۲] میرزا جواد ملکی تبریزی، عارف شیعی، این مناجات را حاوی علوم فراوانی در چگونگی رفتار بنده با خدا، ادب دعا و استغفار معرفی کرده است.[۳] به گفته مرتضی مطهری، انسان با قرائت این دعا، روح نیایش در اسلام را می‌فهمد و این دعا جز عرفان، محبت و عشق به خدا و معنویت، چیز دیگری نیست. او همچنین این مناجات را در سطح ائمه(ع) دانسته و معتقد است در این دعا تعبیراتی است که فهم آنها برای ما مشکل است از جمله: «الهی! هَبْ لی کمالَ الْانْقِطاعِ الَیک وَ انِرْ ابْصارَ قُلوبِنا بِضِیاءِ نَظَرِها الَیک حَتّی تَحْرِقَ ابْصارُ الْقُلوبِ حُجُبَ النّورِ فَتَصِلَ الی مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصیرَ ارْواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِک... الهی وَ الْحِقْنی بِنورِ عِزِّک الْابْهَجِ فَاکونَ لَک عارِفاً وَ عَنْ سِواک مُنْحَرِفاً.»[۴]
آیت الله عبدالله جوادی آملی الاهی‌دان شیعه براین باور است که مناجات شعبانیه، به سبب معارف بلندی که در آن است مناجات کبیر در میان مناجات‌ها است، در این مناجات ما در محضر الهی هم نیاز داریم و هم ناز داریم؛ مانند این کلام که از ائمه آموختیم و به خداوند می گوییم اگر از ما بپرسی چرا گناه کردی ما هم می گوییم تو چرا نبخشیدی؟ وی هم چنان تصریح دارد که تقریبا در تمام ادعیه‌ای که در طول سال مطرح است مانند مناجات شعبانیه کم دیده می‌شود که انسان نخست از خداوند در خواست سیر به سوی او را داشته باشد، اول منادات داشته باشد و وقتی نزدیک شد چون جای ندا نیست با او مناجات کند و از منادات به مناجات منتقل شود و وقتی خیلی نزدیک شد، باید ساکت باشد تا خدا با او حرف بزند.[۵]
آموزه ها و محورها
پاره‌ای از آموزه‌ها و مضامین کلی مطرح شده در مناجات شعبانیه عبارتند از:
- جایگاه و اهمیت دعا(و اسمع دعائی اذا دعوتک)
- فراگیری علم الهی (تعلم ما فی نفسی)
- حاکمیت مقدرات الهی بر انسان و جهان (و قد جرت مقادیرک علیّ)
- رزاقیت خداوند متعال(ان حرمتنی فمن ذاالذی یرزقنی)
- وسعت رحمت الهی و امید به آن (ان کنت غیر مستأهلٍ لرحمتک...)
- ستّاریت خداوند متعال ونیازمندی سخت انسان به آن در آخرت (الهی قد سترت علیّ ذنوباً...)
- عذرپذیری کریمانه خداوند متعال (یا اکرم من اعتذر الیه...)
- امیدواری به رحمت خداوند (فقد کبر فی جنبک رجائک اَملی)
- اعتراف به گناهان و فانی ساختن عمر و جوانی در غفلت (وقد افنیتُ عمری ...)
- نقش محبت الهی در تهذیب و خودسازی (...الّا فی وقت ایقظتنی لمحبتک)
- آثار قُرب به خداوند متعال (الهی ان من تعرّف بک...)
- اعتراف به عجز و ناتوانی (الهی و انا عبدک الضعیف)
- درخواست انقطاع الی الله و بریدن از غیر او(الهی هب لی کمال الانقطاع الیک)
- آثار توکل و یقین و معرفت و خوف از خداوند متعال (...فاصفح عنی بحسن توکلی علیک...).[۶]
مناجات شعبانیه در منابع دعایی شیعه از ابن خالویه نقل شده است و او نیز به صورت مرسل آن را از امام علی(ع) نقل کرده است.[۷] در اولین منابع، حسین بن احمد بن خالویه (درگذشت:۳۷۰ق) راوی مناجات شعبانیه معرفی شده است،[۸] علامه مجلسی، سند مناجات شعبانیه را معتبر دانسته است.[۹] اما تعدادی نیز راوی مناجات شعبانیه را علی بن محمد بن یوسف بن مهجور، با کنیه «ابن خالویه» می‌دانند.[۱۰] آنان گفته‌اند این اشتباه نخستین‌بار از ناحیه «ابن النجار»، استاد سید بن طاووس، صورت گرفته و سید بن طاووس (درگذشته ۶۶۴ق) در کتاب اقبال الاعمال از وی نقل کرده و دیگران نیز از وی نقل کرده‌اند.[۱۱] گفته شده علی بن محمد بن خالویه از مشایخ نجاشی بوده است.[۱۲] نجاشی او را شیعه و فردی مورد اطمینان معرفی کرده و نوشته که سه کتاب در اعمال رجب، شعبان و رمضان نگاشته بود.[۱۳] علامه حلی و دیگران نیز او را ثقه دانسته‌اند.[۱۴] احتمال داده شده دلیل این اشتباه، تشابه کنیه‌ای و هم‌زمانی حسین بن خالویه(درگذشته ۳۷۰ق)[۱۵] با علی بن محمد بن خالویه بوده است.[۱۶]
شرح و تفسیرهایی بر مناجات شعبانیه نوشته شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- شرح مناجات شعبانیه، اثر محمد محمدی گیلانی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۳ش.
- شرح و تفسیر اخلاقی مناجات شعبانیه، نوشته حسین مظاهری در دو جلد.
- نجوای عارفانه شرحی بر مناجات شعبانیه، اثر محمدباقر تحریری، نشر حر، تهران، ۱۳۸۹ش.
- جلوه‌گاه عرفان؛ شرح مناجات شعبانیه، به قلم محمدهادی عبدخدایی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
پانویس
- ↑ ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۱، ص۹۷؛ مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۴۷.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۶۹ش، مناجات ائمه علیهم‌السلام در شعبان.
- ↑ ملکی تبریزی، المراقبات، ۱۴۱۶ق، ص۱۳۰
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۲، ص۷۳۴-۷۳۳.
- ↑ پایگاه آیت‌الله جوادی آملی
- ↑ نگاه کنید به قمی، مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه.
- ↑ ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۱، ص۹۷؛ مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۴۷؛ سماهیجی، الصحیفة العلویة، ۱۳۹۳ق، ص۸۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۷.
- ↑ مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۴۷.
- ↑ شفیعی، «مناجات شعبانیه و سند آن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ شفیعی، «مناجات شعبانیه و سند آن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ ابطحی، تهذیب المقال، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۶
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۲، ص۱۰۰.
- ↑ شفیعی، «مناجات شعبانیه و سند آن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۵۰؛ آقابزرگ تهرانی، نوابغ الرواة، دار الکتاب العربی، ص۱۰۵.
- ↑ شفیعی، «مناجات شعبانیه و سند آن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.