آیه 6 سوره حجرات
یا أَیُّهَا الَّذِینَ
آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ
فَتُصْبِحُوا عَلى ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ
اى کسانى که ایمان آورده اید! اگر شخص فاسقى خبرى براى شما بیاورد، درباره آن تحقیق کنید، مبادا به گروهى از روى ناآگاهى آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید.
واژه شناسی:
فاسق: اسم فاعل از ریشه فسق –ثلاثی مجرد از فَعَلَ یَفعُلُ- به معنی بدکاری که از انجام دادن گناهان و زشتی های پرهیزی ندارد- کسی که از مسیر حقیقت و صلاح بیرون شده است- متجاوز و کسی از مرز شریعت عبور می کند- کسی که برابر دستورات قرآن و سنت یقینی عمل نمی کند.
این واژه به همراه مشتقات آن و در قالب های گوناگون 54 بار در موضوعات و مصادیق مختلف به کار رفته است.
نَبَاٍ:(نَبَاَ ینبئ ُ تنبیئاً و تنبئِةً) به معنی خبرو گزارش مهم و قابل توجه و این واژه به همراه قالب ها و مشتقات آن 80 بار در قرآن تکرار شده است.
شان نزول:
بر اساس روایات متعدّد از طرق شیعه و سنّى، این آیه درباره ولیدبن عقبه نازل شده است. زیرا پیامبر او را براى جمعآورى زکات از قبیله بنى مصطلق اعزام داشت، امّا از آنجا که میان او و این قبیله در دوران جاهلیّت، خصومتى شدید بود، هنگامى که اهل قبیله به استقبال او مىآمدند، گمان کرد که به قصد کشتن او آمدهاند. لذا جلوتر نرفت و نزد پیامبر بازگشت و خبر داد که مردم از پرداخت زکات خوددارى کردهاند. پیامبر از این خبر ناراحت شد و تصمیم گرفت آنان را گوشمالى دهد. آیه فوق نازل شد و در مورد خبر فاسق دستور تحقیق داد.
روشن است که فسقِ ولیدبن عقبه، از ابتدا روشن نبود و گرنه پیامبر شخص فاسق را به عنوان نماینده خود جهت دریافت زکات اعزام نمىکرد، بلکه پس از دروغى که ولید در مورد سرباز زدن قبیله بنىالمصطق از پرداخت زکات گفت، این آیه فسق او را آشکار ساخت تا پیامبر و مؤمنان بر اساس خبر او عمل نکنند.
امام حسینعلیه السلام در احتجاجى که با ولید بن عقبه داشت فرمود: به خدا سوگند من تو را در دشمنىات با علىّبن ابىطالبعلیهما السلام ملامت نمىکنم، زیرا خداوند، على را مؤمن و تو را فاسق خوانده است. سپس آیه فوق را تلاوت کردند.
نکته ها:
1- مومنان وظیفه دارند گزارش های رسیده از اشخاصی که صداقت شان محرز نیست را بررسی کرده و به صرف خبر و گزارش وی اکتفا نکنند.
2- وجوب بررسی صدق خبر فاسق منوط به مهم بودن آن است (وجوب تبین و روشن و شفاف سازی خبر در خصوص اخبار مهم و سرنوشت ساز)
3- اخبار شخص عادل که صداقت او محرز شده است از تبین و فحص و جستجو بی نیاز است.
4- ضرورت هوشیاری و احتیاط جامعه در برابر اخبار مهم اجتماعی
5- وجود روحیه فسق و عصیانگری دارای تاثیر منفی در تشخیص ها و گزارش های فرد فاسق
6- اعتماد به اخبار و گزارش های فاسقین و افراد بی بند وبار بدون تحقیق و بررسی خطر های زیانباری به دنبال دارد
7- ترتیب اثر دادن به خبر فاسق بدون جستجو و تفحص کاری جاهلانه و ندامت بار برای جامعه است
8- نقش ویرانگر منابع خبری فاسق و فاسد در مناسبات و امنیت جوامع
9- لزوم دقت و احتیاط در زمینه امور مرتبط به سرنوشت مردم و امنیت جامعه
10-ضرورت بررسی اخبار مهم صرف نظر از گزارش دهنده و مخبر آن
11-جامعه صدر اسلام در معرض خطر از ناحیه گزارش ها و اخبار دروغین فاسقان
نکته های تکمیلی:
سؤال اول :
در این آیه دستور تحقیق و بررسى آمده، ولى درآیه ى 12 همین سوره، تجسّس، حرام شمرده شده است، آیا مى شود تحقیق و تفحّص، هم حرام باشد و هم واجب؟
پاسخ: آنجا که تجسّس حرام است، دربارهى رفتار شخصىِ مردم است که ربطى به زندگى اجتماعى ندارد، ولى آنجا که واجب است، موردى است که به جامعه مربوط است و مى خواهیم بر اساس آن، اقدام و عملى انجام دهیم که اگر به خاطر احترام فرد، تحقیق و بررسى نکنیم ممکن است جامعه در معرض فتنه و آشوب قرار گیرد.
سوال دوم:
فسق چیست و فاسق کیست؟
«فِسق» در لغت به معناى خارج شدن است و در اصطلاح قرآنى، به خارج شدن از راه مستقیم گفته مى شود. این کلمه در برابر عدالت به کار مى رود و فاسق به کسى گویند که مرتکب گناه کبیرهاى شود و توبه نکند.
واژه «فِسق»، در قالبهاى گوناگون، پنجاه و چهار بار در قرآن آمده و در موضوعات و مصادیق مختلفى به کار رفته است از جمله:
1. در مورد انحرافهاى فرعون و قوم او: «انّهم کانوا قَوماً فاسقین»
2. در مورد افراد چند چهره و منافق: «انّ المنافقین همُ الفاسقون»
3. در مورد آزار دهندگان به انبیا و سرکشان از دستورات آنان:«قالوا یا موسى انّا لندخلها... القوم الفاسقین»
4. در مورد کسانى که طبق قانون الهى داورى و قضاوت نمىکنند: «و مَن لم یحکم بما اَنزلَ اللّه فَاولئک هم الفاسقون»
5. در مورد حیله گران: «...بما کانوا یَفسقون»
6. در مورد کسانى که وظیفهى مهم امر به معروف و نهى از منکر را رها مى کنند: «اَنجَینا الّذین یَنهَونَ عن السوء و اَخَذنَا الّذین ظلموا... بما کانوا یَفسقون»
7. در مورد کسانى که خانه، تجارت، فامیل و مادّیات را بر جهاد در راه خدا ترجیح مى دهند: «ان کان آبائکم... اَحبّ... واللّه لا یَهدِى القومَ الفاسقین»
8. در مورد گناهان علنى و انحرافات جنسى و شهوترانى هاى ناروا. (قرآن به قوم لوط که گناه را در مجالس علنى و بى پروا انجام مى دادند، لقب فاسق داده است) «رِجزاً من السماء بما کانوا یَفسقون»
9. در مورد بهره گیرى از غذاهاى حرام: «حُرّمت علیکم المَیتَةُ و الدّم... ذلکم فِسق»
10. در مورد تهمت زدن به زنان پاکدامن: «یَرمُونَ المحصنات... اولئک هم الفاسقون»
تحقیق، داروى دردهاى اجتماعى
در طول تاریخ، انبیا با مردم و اجتماعاتى روبرو بوده اند که به انواع بیمارى هاى اجتماعى و اخلاقى مبتلا بوده اند و حتّى امروز با آن همه پیشرفت هاى مهمى که در زندگى بشر شده است، هنوز آن بیمارى ها به قوّت خود باقى است. بیمارى هایى همچون:
تقلید کورکورانه از نیاکان و پیروى از عادات وآداب ورسوم خرافى.
پیروى از خیالات، شایعات، پیشگویى ها و رؤیاهاى بى اساس.
داورى و موضعگیرى بدون علم، ستایش یا انتقاد بدون علم و نوشتن و گفتن بدون علم.
داوریى شفابخش براى همه آن بیمارى ها، تحقیق و بررسى است که در این آیه آمده است.
اگر جامعه اهل دقّت و تحقیق و بررسى باشد، همهى این آفات و بلاهاى اجتماعى یکسره درمان مى شود.
مشابه این آیه، آیه 94 سوره نساء است که مىفرماید: «یا ایّها الّذین آمنوا اذا ضربتم فى سبیل اللّه فتبیّنوا و لا تقولوا لمن ألقى الیکم السّلام لستَ مؤمناً تبتغون عرض الحیاة الدنیا فعند اللّه مغانم کثیرة کذلک کنتم من قبل فمَنّ اللّه علیکم فتبیّنوا اِنّ اللّه کان بما تعملون خبیراً» اى مؤمنان! هرگاه در راه خدا گام بر مى دارید و سفر مى کنید، تحقیق و بررسى کنید و به کسى که اظهار ایمان مى کند نگوئید تو مؤمن نیستى و بخاطر به دست آوردن غنائم بى گناهى را نکشید. زیرا نزد خداوند غنائم فراوانى است.
چنانکه در تاریخ آمده است: پس از جنگ خیبر، پیامبرصلى الله علیه وآله شخصى به نام اُسامةبن زید را همراه گروهى از مسلمانان به سوى یهودیانى که در یکى از روستاهاى فدک بودند فرستاد تا آنان را به اسلام یا قبول شرایط ذِمّه و تحتالحمایه بودن دعوت نماید، یکى از یهودیان (به نام مِرداس) با شنیدن خبر، اموال و خانواده خود را در پناه کوهى قرار داد و با گفتن «لا اله الاّ اللّه محمّدٌ رَسولُ اللّه» به استقبال مسلمانان آمد. اُسامه به گمان اینکه او از ترس، اسلام آورده و اسلام او واقعى نیست، او را کشت. رسول خدا پس از اطلاع، به شدّت ناراحت شدند و آیه فوق نازل شد.
خبر در اسلام
اسلام دربارهى چگونگى سخن و نقل خبر تأکیدهاى فروانى کرده است از جمله:
الف) قرآن از کسانى که هر خبرى را مىشنوند و نسنجیده آن را نشر مىدهند، به شدّت انتقاد کرده و مىفرماید: خبر را به اهل استنباط عرضه کنید و اگر حقّانیّت آن ثابت شد، آنگاه آن را پخش کنید.
ب) قرآن براى کسانى که با پخش اخبار دروغ، در جامعه دغدغه ایجاد مىکنند، کیفرى سخت معیّن فرموده است.
ج) پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله در سال آخر عمر شریف خود در سفر حج فرمودند: کسانى که خبرهاى دروغى از من نقل مى کنند، زیادند و در آینده زیادتر خواهند شد، هر کس آگاهانه به من نسبت دروغ بدهد، جایگاهش دوزخ است و هر چه از من شنیدید، به قرآن و سنّت من عرضه کنید، پس اگر موافق آن دو بود بپذیرید وگرنه ردّ کنید.
د) امام صادقعلیه السلام به کسى که خبرهاى دروغى را به پدرش امام باقرعلیه السلام نسبت مىداد، لعنت کردند و فرمودند: هر چه از ما شنیدید، اگر شاهد و گواهى از قرآن یا سایر سخنان ما بر آن پیدا کردید، بپذیرید وگرنه نپذیرید.
ه) امام رضاعلیه السلام فرمودند: سند سخنان ما، قرآن و سنّت رسول خداصلى الله علیه وآله است.
و) یکى از مهمترین علوم اسلامى، علم رجال است که براى شناخت خبر صحیح از غیر صحیح، افرادى را که حدیث نقل مىکنند، مورد ارزیابى و بررسى قرار مىدهد.
منابع:
تفسیر نمونه
تفسیر نور
تفسیر المیزان
کتب لغت و قاموس اللغه