نگاشت های تفسیری سوره حمد24-1

تفسیر نگاشت سوره حمد-1

پیش نگاشت

برخی منابع برای این سوره حدود 26 تا 32 نام ذکر کرده اند از قبیل فاتحه الکتاب ،سبع المثانی،حمد،اساس،و... (ویکی فقه-فرهنگ نامه علوم قرآنی مقاله اسامی سوره حمد)

آیا نام گذاری سوره حمد اصطلاحا توقیفی(یعنی خداوند به رسول خویش فرموده است که نام این سوره فلان باشد یا خود پیامبر شخصا برای هر سوره نام خاصی را قرار داده اند که تغییر آن جایز نیست) است یادر  این نام گذاری اجتهاد صورت گرفته است وپس از رسول خدا نام گذاری سوره های قرآن توسط مسلمین صورت گرفته است؟

می توان گفت دو ادعا وجود دارد

الف-نام های سوره ها توقیفی است . (استاد محمد هادی معرفت در کتاب التمهید)

          ب-نام گذاری سوره ها هیچ گونه جنبه توقیف شرعی ندارد . در زمان رسول اکرم (ص)بسیاری از نام های سوره ها بر اثر کاربرد فراوان تعیین پیدا کرده اند.

 ایشان 4 معیار برای نام گذاری سوره های قرآنی ارائه کرده اند.

1-    نام گذاری سوره را گاهی با اسمی که در آن سوره واقع شده یا با موضوعی که در آن سوره از آن بحث شده در نظر می گیرند مثلا نامگذاری سوره نساء به اعتبار بیان احکام زنان در آن و سوره مائده به لحاظ سخن رفتن از مائده آسمانی در آن و سوره انعام به جهت سخن از چهارپایان و سوره نحل به علت تکیه بر زنبور عسل و سوره نمل به خاطر به میان آمدن مورچگان در آن است.

2-    گاهی جمله ای از اول سوره را معرف و نام آن سوره قرار می دهند چنان که گفته می شود سوره «اقرا بسم ربک»، «انا انزلناه» و «لم یکن» و نظایر آنها.

3-    گاهی با وصفی که سوره دارد به معرفی آن می پردازند. مثلا سوره حمد به مناسبت این که در اول قرآن گذاشته شده فاتحه الکتاب و به مناسبت هفت آیه بودنش سبع مثانی نامیده می شود و یا سوره «قل هو الله» به لحاظ این که مشتمل بر توحید خالص است سوره اخلاص و به جهت این که خدای تعالی را توصیف می کند «سوره نسبه الرب» نامیده می شود.

4-    گاهی تسمیه سوره به لحاظ نوع حروف مقطعه موجود در آن است مانند: سوره «ق، ص، حمسق» و... حاصل سخن این که درباره نام گذاری سوره بایستی گفت این عمل به صورت طبیعی شکل گرفته و نمی توان گفت به دستور رسول الله(ص) می باشد و برای همین نکته است که بسیاری از سوره ها بیش از یک اسم دارند مانند بقره آل عمران نحل توبه غاشیه و...

برای آگاهی بیشتر به کتاب(قرآن در اسلام) ایشان مراجعه شود.

 

اشاره ای کوتاه به جهات نام گذاری سوره به فاتحه الکتاب

 

- فاتحة‌ الکتاب یا فاتحة ‌القرآن، که گاهی به اختصار «فاتحه» خوانده می‌شود، یکی از مشهورترین نامهای این سوره است.

- حمد را به این سبب فاتحة‌ الکتاب خوانده‌اند که مُصحف ها و نماز با آن آغاز می‌گردد و در آموزش و نوشتن و خواندن قرآن ، سرآغاز سوره‌ هاست.

-نخستین سوره‌ای بوده که بر پیامبر نازل شده است.

-سوره حمد نخستین سوره‌ای است که به صورت کامل و به عنوان سوره‌ای از قرآن نازل شده است.بنابراین، نخستین بخش از قرآن است که با عنوانِ سوره فرود آمده است؛ از همین‌رو می‌توان از سوره حمد به فاتحه تعبیر کرد.

حروف مقطعه

حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) درباره حروف مقطعه چه توضیحی به مردم دادند؟

مرحوم طبرسی در مجمع البیان(1) یازده قول در این زمینه برشمرده است.
علامه طباطبایی (رحمه الله علیه) با اشاره به این اقوال، غالب آن ها را صرف احتمال دانسته و اصلا تفسیر نمی داند، برخی را نیز رد کرده و برخی را با وجود داشتن مؤیدات روایی، با اصول و مبانی تفسیر قرآن، سازگار ندانسته؛ لذا هیچ کدام را قانع کننده و مورد قبول نمی داند.
ایشان در نهایت می آورد: این حروف، رموزى هستند بین خداى تعالى و پیامبرش، که معناى آن ها از ما پنهان است و فهم عادى ما راهى به درک آن ها ندارد، مگر به این مقدار که حدس بزنیم بین این حروف و مضامینى که در سوره‏ هاى هر یک آمده ارتباط خاصى هست.
و چه بسا اگر اهل تحقیق در مشترکات این حروف دقت کنند، و مضامین سوره‏ هایى را که بعضى از این حروف در ابتداى آن ها آمده با یکدیگر مقایسه کنند، رموز بیشتر برایشان کشف شود.(2)
در تفسیر نمونه آمده: این حروف، اشاره به این است که این کتاب آسمانى، با آن عظمت و اهمیتى که تمام سخنوران عرب و غیر عرب را متحیر ساخته و دانشمندان را از معارضه با آن عاجز نموده است، از نمونه همین حروفى است که در اختیار همگان قرار دارد ...؛ آفریدگار جهان، همه انسان ها را دعوت به مقابله به مثل نموده اما همه عاجز و ناتوان ماندند، و این نشان مى‏دهد که قرآن، مولود فکر آدمى نیست.(3)
روایتی از امام سجاد (علیه السلام) در همین زمینه:
«کَذَّبَتْ قُرَیْشٌ وَ الْیَهُودُ بِالْقُرْآنِ وَ قَالُوا: «سِحْرٌ مُبِینٌ تَقَوَّلَهُ» فَقَالَ اللَّهُ: «الم ذلِکَ الْکِتابُ» أَیْ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْکِتَابُ الَّذِی أَنْزَلْنَاهُ عَلَیْکَ هُوَ بِالْحُرُوفِ الْمُقَطَّعَةِ الَّتِی مِنْهَا «أَلِفٌ، لَامٌ، مِیمٌ» وَ هِیَ بِلُغَتِکُمْ وَ حُرُوفِ هِجَائِکُمْ، فَأْتُوْا بِمِثْلِهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِین‏»؛ قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند گفتند: قرآن سحر است، آن را خودش ساخته و به خدا نسبت داده است، خداوند به آنها اعلام فرمود: «الم ذلِکَ الْکِتابُ» یعنى: اى محمد! کتابى که بر تو فرو فرستادیم از همین حروف مقطعه (الف- لام- م) و مانند آن است که همان حروف الفباى شما است. بیاورید مثل آن را اگر راستگو هستید.(4)
نکته:
اقوال و احتمال های ذیل، مؤید روایی دارند:
ـ حروف مقطعه، اشاره به اسم ‏ها و صفات خدا یا اسم اعظم اوست.
ـ اشاره به بلاها و نعمت‏ ها و عمر ملت هاست.
ـ مقصود از این حروف آن است که قرآن با آن‏که معجزه است، از همین حروف معمولى ساخته شده ولى با این حال کسى نمى ‏تواند مثل آن بیاورد.
بنابر این:
مورد خاص و مشخصی از سوی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در تفسیر حروف مقطعه قرآن، تعیین نشده و مفسران نیز به طور قطع، به موردی نرسیده اند و بیان اقوال و نظرات نیز به صورت احتمال و غیرقطعی است.

____________
(1) طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏1، ص 112.
(2) ر.ک: طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، ج ‏18، ص 6 تا 8.
(3) ر.ک: مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، ج ‏1، ص 62.
(4) حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج ‏1، ص 27.

آیا خدا کسی را گمراه می کند!

نسبت دادن خدای تعالی کلماتی همچون ضلالت، خدعه، مکر، کمک در طغیان، و مسلط کردن شیطان به خود به چه منظوری است؟

جواب :

آنچه خدای تعالی از ضلالت، و خدعه، و مکر، و امداد و کمک در طغیان، و مسلط کردن شیطان، و یا سرپرستی انسانها و یا رفیق کردن شیطان با بعضی از مردم، اینگونه مطالبی که به خود نسبت داده، تماما آن طور منسوب به خدا است، که لایق ساحت قدس او باشد، و به نزاهت او از لوث نقص و قبیح و منکر برنخورد، چون برگشت همه این معانی بالاخره به اضلال و فروع و انواع آن است، و تمامی انحاء اضلال منسوب به خدا، و لائق ساحت او نیست، تا شامل اضلال ابتدائی و بطور اغفال هم بشود. بلکه آنچه از اضلال به او نسبت داده می شود، اضلال به عنوان مجازات است، که افراد طالب ضلالت را بدان مبتلا می کند، چون بعضی افراد به راستی طالب ضلالتند، و به سوء اختیار به استقبالش می روند، همچنانکه خداوند متعال نیز این ضلالت را به خودش نسبت داده و فرمود: یضل به کثیرا و یهدی به کثیرا و ما یضل به الا الفاسقین، و نیز فرمود: فلما زاغوا أزاغ الله قلوبهم و نیز فرمود: کذلک یضل الله من هو مسرف مرتاب